Het Ontstaan van de Nederlandse Windmolen

De eerste windmolens in Nederland dateren uit de 12e eeuw. Ze werden geïntroduceerd via het Midden-Oosten, waar ze al eerder werden gebruikt. De vroegste Nederlandse molens waren standerdmolens, genoemd naar de centrale standerd (een verticale as) waarop de hele molenkast rust.

In het begin werden molens voornamelijk gebruikt voor het malen van graan. Maar in de loop der eeuwen ontwikkelden de Nederlanders steeds meer toepassingen, waaronder het zagen van hout, het maken van papier, het persen van olie uit zaden en cruciale waterbeheersingsfuncties.

De Gouden Eeuw van Windmolens

De 17e eeuw, ook bekend als de Gouden Eeuw van Nederland, was ook het hoogtepunt voor de Nederlandse windmolens. Tijdens deze periode waren er naar schatting meer dan 10.000 windmolens actief in het hele land. In en rond Zaandam alleen al stonden er meer dan 600, waardoor het gebied 's werelds eerste industriegebied werd.

Deze molens zorgden voor een enorme economische vooruitgang. Ze maakten het mogelijk om grote stukken land droog te leggen (polders), grondstoffen te verwerken en goederen te produceren op een schaal die elders in Europa niet haalbaar was. De windmolen werd zo een symbool van Nederlandse innovatie en ondernemingszin.

Types Nederlandse Windmolens

Nederland kent verschillende soorten windmolens, elk met hun eigen functie en constructie:

1. Poldermolen

Deze molens werden gebruikt om water uit de polders te pompen. Ze speelden een cruciale rol in het droog houden van grote delen van Nederland. Poldermolens zijn vaak uitgerust met een schroef van Archimedes of een waterrad om het water weg te pompen.

2. Korenmolen

Korenmolens werden gebruikt om graan te malen tot meel. Dit is het type molen dat de meeste mensen zich voorstellen bij het woord 'windmolen'. Ze hebben meestal een kegelvormige of cilindrische vorm.

3. Zaagmolen

Deze molens werden gebruikt om hout te zagen. Ze waren cruciaal voor de Nederlandse scheepsbouwindustrie tijdens de Gouden Eeuw. In de Zaanstreek stonden veel zaagmolens, die hout verwerkten dat via vlotten werd aangevoerd.

4. Oliemolen

Oliemolens persten olie uit zaden zoals lijnzaad, koolzaad en hennepzaad. De olie werd gebruikt voor verlichting, verf en zeep. De overgebleven perskoeken werden gebruikt als veevoer.

5. Papiermolen

Deze molens stampen lompen (oude kleding) tot pulp, die vervolgens werd verwerkt tot papier. Nederlandse papiermolens produceerden papier van zeer hoge kwaliteit, dat over de hele wereld werd geëxporteerd.

De Constructie van een Windmolen

Een traditionele Nederlandse windmolen bestaat uit verschillende belangrijke onderdelen:

• De kap: Het bovenste, draaibare deel van de molen waar de wieken aan bevestigd zijn.
• De wieken: De vier grote armen die de windenergie opvangen.
• De as: De centrale as waaraan de wieken bevestigd zijn en die de draaibewegingen doorgeeft.
• Het gaande werk: Het interne mechanisme dat de beweging van de wieken omzet in de benodigde mechanische energie voor de werktuigen.
• De romp: Het hoofdlichaam van de molen, dat kan variëren van een houten constructie tot een stenen toren.

Een fascinerende eigenschap van Nederlandse molens is de mogelijkheid om de kap te draaien zodat de wieken optimaal op de wind gericht zijn. Dit gebeurt via het kruirad, waarmee de molenaar de hele kap kan ronddraaien.

De Taal van de Molens

Molens werden ook gebruikt om te communiceren. De stand van de wieken had verschillende betekenissen:

• Wieken in de 'vreugdestand' (de bovenste wiek net rechts van de verticale stand) gaven een blijde gebeurtenis aan, zoals een bruiloft of geboorte.
• Wieken in de 'rouwstand' (de bovenste wiek net links van de verticale stand) gaven een overlijden aan.
• Wieken in 'rust' (één wiek verticaal naar beneden) betekenden dat de molen voor langere tijd stil zou staan.

Beroemde Nederlandse Molengebieden

Verschillende gebieden in Nederland zijn bekend om hun molens:

1. Kinderdijk

Kinderdijk herbergt 19 monumentale poldermolens, gebouwd tussen 1738 en 1740, die samen een UNESCO Werelderfgoed vormen. De molens werden gebruikt om water uit de polders te pompen en hadden een cruciaal aandeel in het waterbeheer van de regio. Ze vormen nu een van de meest gefotografeerde landschappen van Nederland.

2. De Zaanse Schans

De Zaanse Schans is een levend openluchtmuseum dat het industriële landschap van de 18e en 19e eeuw laat zien. Hier vind je diverse werkende molens, waaronder olie-, verf-, zaag- en korenmolens. Bezoekers kunnen zien hoe deze molens traditionele producten maken.

3. Schermerhorn

In Schermerhorn staan nog vijf van de oorspronkelijk twaalf molens die de Schermerpolder droogmaalden, een project dat in 1635 voltooid werd. De Museummolen is open voor het publiek en geeft een goed beeld van het leven en werk van molenaarsfamilies.

Van Verval naar Hernieuwde Waardering

Met de komst van stoomkracht, elektriciteit en fossiele brandstoffen verloren de windmolens geleidelijk hun economische functie. Veel molens werden afgebroken of vervielen. In 1923 werd de Vereniging De Hollandsche Molen opgericht om de overgebleven molens te beschermen en te behouden.

Tegenwoordig zijn er nog ongeveer 1.000 windmolens in Nederland, waarvan het merendeel als monument is aangemerkt. Veel molens zijn gerestaureerd en worden onderhouden door vrijwillige molenaars. Sommige draaien nog regelmatig op wind, vaak tijdens de Nationale Molendag die elk jaar in mei wordt gehouden.

De Toekomst: Moderne Windmolens en Toerisme

Terwijl de traditionele windmolens worden gekoesterd als cultureel erfgoed, kijkt Nederland ook naar moderne equivalenten: windturbines. Deze moderne 'molens' spelen een belangrijke rol in de Nederlandse transitie naar duurzame energie. Zo wordt de eeuwenoude Nederlandse traditie van het benutten van windkracht voortgezet in een nieuwe vorm.

Voor bezoekers aan Nederland zijn de historische windmolens een onmisbaar onderdeel van de Nederlandse ervaring. Of je nu de wereldberoemde molens van Kinderdijk bezoekt, door de Zaanse Schans wandelt of een geïsoleerde molen in het platteland ontdekt, deze statige bouwwerken bieden een uniek inzicht in de Nederlandse geschiedenis, cultuur en de voortdurende strijd tegen het water.

Tips voor Molenbezoeken

• Bezoek molens bij voorkeur op een dag met wind, zodat je ze in actie kunt zien.
• De Nationale Molendag (tweede weekend van mei) is ideaal voor molenbezoeken, omdat veel molens dan open zijn voor het publiek.
• Vergeet je camera niet! Molens bieden prachtige fotomogelijkheden, vooral bij zonsopgang en zonsondergang.
• Neem de tijd om met de molenaars te spreken. Ze delen graag hun kennis en verhalen.

De Nederlandse windmolens zijn meer dan alleen schilderachtige landmarks. Ze vertellen het verhaal van een natie die haar omgeving wist te beheersen en te benutten, en daarmee een unieke cultuur en identiteit ontwikkelde. Een bezoek aan deze monumenten is een reis door de Nederlandse geschiedenis en een blik in de ziel van Nederland.